اما این دو ویژگی نه تنها سطح روابط دوکشور را تنزل نداده بلکه آن را به الگویی برای همسایگی بین ادیان تبدیل کرده است. ارمنستان گرچه درمقایسه با ایران کشوری کوچک محسوب می‌شود، اما از نظر غنای فرهنگی و تمدنی هر دو کشور از پیشینیه همسان و مشترکی برخوردارند و به همین علت روابط پایداری نیز داشته اند.

دراین پژوهش به شیوه اسنادی، روابط اقتصادی ایران و ارمنستان را مرور و سپس به مسائلی که در ارتقاء یا کاهش مناسبات نقش دارند اشاره خواهیم کرد.

پل میان ایران و اتحادیه اورآسیا
ارمنستان تنها کشور اتحادیه اقتصادی وگمرگی اورآسیاست که با ایران مرز زمینی دارد و به این ترتیب به پل ارتباطی میان ایران و این اتحادیه تبدیل شده است. موقعیتی که فرصت‌های جدیدی را در راستای منافع دو طرف ایجاد می‌کند.

به گفته مسئولان اقتصادی، ظرفیت مبالادت تجاری ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا حدود ۲۷ تا ۳۰ میلیارد دلار است که به دلیل نداشتن شناخت مناسب طرفین از یکدیگر تاکنون محقق نشده است.

اوراسیا یک اتحادیه اقتصادی است که با حضور پنج کشور روسیه، قزاقستان، بلاروس، قرقیزستان و ارمنستان به عنوان اعضای اصلی از سال ۲۰۱۵ کار خود را در زمینه سیاست‌گذاری اقتصادی، اقتصاد کلان و مهاجرت نیروی کار در جهت تجارت آزاد و موافقت‌نامه‌های تجاری با کشور‌های دیگر آغاز کرد.

جمهوری اسلامی ایران گام‌های اولیه برای پیوستن به این اتحادیه را برداشته و موافقنامه ایجاد منطقه آزاد تجاری با این اتحادیه را امضا کرده است. حدود ۴۰ کشور دیگر نیز آمادگی خود را برای پیوستن یا عقد قرارداد تجارت آزاد با این اتحادیه اعلام کرده اند.

بر این اساس قوانین گمرگی ارمنستان از قوانین بازار آزاد تبعیت می‌کند یعنی از ورود هیچ کالایی جلوگیری نمی‌کند و فقط قیمت و کیفیت کالا تعیین‌کننده واردات به این کشور است.

امکانات و نیاز‌های ارمنستان در زمینه‌های انرژی، حمل و نقل، صنایع و معادن، نیروی کار ارزان، تخصص و تکنولوژی در ساخت مصنوعات و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک سو و موقعیت مناسب ایران، تخصص و تجربه ایران در بهره برداری از معادن، داشتن تکنولوژی روز برای تولید برخی کالاها، منابع غنی انرژی و راه‌های مواصلاتی گسترده از سوی دیگر، ظرفیت‌های مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی است.

اما ایران ازنظر صادرات کالا و خدمات به ارمنستان در جایگاه مناسبی قرار ندارد. حجم مبادلات تجاری ایران و ارمنستان هم اکنون به ۴۰۰ میلیون دلار می‌رسد که بیشتر به سوآپ انرژی بازمی‌گردد به این صورت که ما به آن‌ها گاز و آن‌ها به ایران برق می‌دهند. این درحالیست که در حوزه‌های معادن، مواد غذایی، لوازم‌خانگی و خدمات فنی و مهندسی برای تجار دو کشور، فرصت مناسبی برای همکاری وجود دارد.

فرصت‌ها و موانع
ارمنستان یکی از صنعتی‌ترین جمهوری‌های پیشین شوروی است و در صنایع الکترونیک، مخابراتی، خودروسازی، ابزارآلات و ساخت ژنراتور‌های برقی در اندازه‌های بزرگ، وضعیت قابل توجهی دارد، اما برای فعال نگهداشتن این صنایع و تامین سوخت و مواد اولیه آن نیازمند مشارکت خارجی است. همچنین منابع طبیعی مهمی از جمله معادن طلا، نقره، مس، قلع، روی و آهن دارد. اما به دلیل نبود زیرساخت‌های تکنولوژیکی لازم، برای بهره برداری از این معادن با محدودیت‌هایی مواجه است. این محدویت‌ها در حوزه انرژی نیز بیشتر نمایان می‌شود. نبود منابع نفت و گاز ارمنستان را برای تامین سوخت به کشور‌های دیگر وابسته می‌کند.

در مقابل ایران به دلیل ارتباط با سواحل جنوبی دریای خزر و سواحل شمالی خلیج فارس و دریای عمان نه فقط برای کشور‌های هم مرز، بلکه برای مناطق قفقاز، آسیای مرکزی، جهان عرب و شبه جزیره هند حلقه رابط است. از منابع سرشار نفت و گاز برخورداراست و در بهره مندی از دانش بهره برداری از منابع و معادن، عمران و راه سازی، نیروی متخصص و فنی، فرآورده‌های نفتی و شیمایی و محصولات غذایی و کشاورزی از امتیازات چشمگیری برخوردار است.

پل و پایانه مرزی نوردوز از شاهراه‌های اصلی واردات به ارمنستان است و وجود یک بازارچه مشترک این مراودات را تسهیل می‌کند.

نوردوز یکی از روستا‌های استان آذربایجان شرقی در شهرستان جلفا در حاشیه رود ارس درواقع مرز اصلی بین ایران وارمنستان است. سالانه حدود دو میلیون نفر از طریق این نقطه مرزی به کشور ارمنستان سفر می‌کنند. صادرات گاز ایران به ارمنستان هم از این نقطه مرزی انجام می‌گیرد.

با توجه به آنچه گفته شد ایران وارمنستان شرکای تجاری مناسبی برای هم هستند بویژه اینکه موانع جدی هم بر سرراه همکاری دو کشور وجود ندارد.

برقراری روابط تجاری آزاد و توافق برای اجرای طرح‌های مشترک مرزی در زمینه راه‌های مواصلاتی و راه آهن، ایجاد سد و بهره برداری از منابع آبی مشترک در رودخانه ارس از گام‌های اولیه برای ارتقای این روابط است.

به گفته مدیرکل دفتر اروپا و آمریکای سازمان توسعه تجارت در سال ۱۳۹۹ با وجود شیوع ویروس کرونا و کاهش تبادلات تجاری کشورها، حجم صادرات ایران به ارمنستان با بیش از ۲۵۰ میلیون دلار کاهش محسوسی با سال‌های قبل نداشته است.

ازماه‌های پایانی سال گذشته و در پی تیرگی روابط ارمنستان با ترکیه، فرصت بسیار خوبی برای افزایش مبادلات بازرگانی تجار ایرانی فراهم شد. چراکه دولت ارمنستان با ممنوع کردن واردات بیش از دوهزار قلم کالا از ترکیه این فرصت را دراختیار بازرگانان ایران قرار داد. از آنجا که ارمنستان دارای مرز خاکی با ایران است، این فرصت می‌تواند منجر به افزایش صادرات کالا‌های ایرانی به ارمنستان و حتی دیگر کشور‌های حوزه اوراسیا شود.

تقویت زیرساخت‌های پایانه مرزی نوردوز، رفع موانع حمل ونقل و ترانزیت، مسائل بانکی و استفاده از ظرفیت‌های منطقه آزاد ارس در این خصوص می‌تواند راهگشا باشد.

از نزدیک به ۵ میلیارد دلار واردات ارمنستان، چیزی حدود ۷۵۰ میلیون دلار مربوط به سوخت و انرژی‌های تجدیدناپذیر، ۴۸۹ میلیون دلار ماشین‌های صنعتی، ۳۷۲ میلیون دلار وسایل الکترونیکی، ۲۹۳ میلیون دلار قطعات خودرو و ۱۴۸ میلیون دلار پلاستیک و مشتقات آن است که توان تولید تمام موارد بیان شده در کشورمان وجود دارد. دراین شرایط شاید بتوان گفت ظرفیتی ۲ میلیارد دلاری برای صادرات کالا از ایران به ارمنستان بوجودآمده است.

اما اینکه مدیران و کارگزاران اقتصادی همچنین تجار و بازرگانان ایرانی چقدر توانستند از ظرفیت بوجود آمده استفاده کنند موضوعی است که باید از سوی اقتصاددانان در مراکز علمی و دانشگاهی و همچنین اهالی رسانه بعنوان مطالبه‌ای ملی پیگیری شود.

ضرورتی بنام رایزن‌های اقتصادی
هانگونه که ولادیمیر ساژین، خاورشناس برجسته روسی می‌گوید ایران و ارمنستان از نظر مساحت و بزرگی قابل مقایسه نیستند، اما تاریخ و ژئوپلتیک می‌گوید آن‌ها به هم وابسته اند. ارمنستان گرچه کشوری کوچک است، اما با پیروی از سیاست خارجی چند بعدی توانسته در تامین امنیت در قفقاز جنوبی نقش موثری ایفا کند.

بویژه اینکه مناقشه قره باغ و درگیری‌های مرزی این کشور با جمهوری آذربایجان نیز خاتمه یافته و شرایط به سمت ثبات امنیتی پیش می‌رود؛ بنابراین بنظر می‌رسد شرایط برای ارتقای سطح روابط تجاری و گسترش همکاری‌ها بیش از پیش فراهم شده است.

ایران و ارمنستان به لحاظ موقعیت ژئو استراتژیکی ایران در کانال سوئز و موقعیت ژئوپلتیکی ارمنستان بین قاره آسیا و اروپا بطور طبیعی دروازه‌ای برای تجارت جهانی در منطقه محسوب می‌شوند و بطور قطع همکاری‌های مدیریت شده و استقرار رایزن‌های اقتصادی و بکارگیری تیم‌های حرفه‌ای از اقتصاددانان و بازرگانان برای جهت دهی به کم و کیف مناسبات اقتصادی تهران – ایروان فرصت‌های پرسودی پیش روی هر دو کشور قرار خواهد داد.