قزاقستان بزرگترین کشور خشکی بست (محصور درخشکی) دنیاست که برخلاف وسعت زیادش و داشتن رتبه نهم دربین کشور‌های پهناورجهان از جمعیت کمتری برخوردار است. بخشی از خاک قزاقستان در اروپا و بخشی دیگر در آسیای میانه قراردارد با این حال جزو کشور‌های آسیایی طبقه بندی می‌شود.

ایران و قزاقستان گرچه هیچ مرزخشکی باهم ندارند، اما مرز مشترک هردو کشور از طریق دریای خزر است. قزاقستان درغرب وایران در جنوب دریای خزر هردو ازکشور‌های ساحلی خزرند.

آنچه این دوکشور همسایه دریای خزر را بیش از پیش بهم نزدیک می‌کند وچود پیوند‌های فرهنگیست. ایران و قزاقستان با وچود داشتن جامعه چند قومیتی و چند فرهنگی هر دو بیشترین جمعیت مسلمان را دارند با این حال این اشترکات سبب نشده جمهوری اسلامی ایران روابط تجاری خود با قزاقستان را آنگونه که باید گسترش دهد.

در این پژوهش که با شیوه اسنادی صورت می‌گیرد ضمن بررسی روابط اقتصادی دوکشور به موانع موجود و راهکار‌هایی برای رفع آن نیز اشاره خواهیم کرد.

پیشینیه روابط
اقتصاد قزاقستان به صادرات نفت خام و تا حدی به بخش کشاورزی متکی است؛ بنابراین برای تامین نیاز‌های خود تاحدزیادی به واردات ازکشور‌های دیگر وابسته است.

حجم کل تجارت قزاقستان با جهان در سال ۲۰۱۹ حدود ۹۶ میلیارد دلار بوده است که سهم ایران از این تجارت ۰.۴ درصد است یعنی رتیه چهلم دربین صادرکنندگان کالا به قزاقستان را بخود اختصاص میدهد. سهم ۰،۴ درصدی ایران از مبادلات قزاقستان با جهان در نیمسال نخست ۲۰۲۰ نیز ثابت ماند. البته با این توضیح که تراز تجاری در این مدت به نفع قزاقستان بوده است.

امروزه، تجارت بین الملل و افزایش فرصت‌های تجاری و سرمایه گذاری به عنوان یکی از مهمترین عوامل رشد اقتصادی کشور‌ها محسوب می‌شود. پیوستن به این زنجیره جهانی و توسعه صادرات، زمینه بهبود رقابت پذیری و ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتری را در کشور‌ها فراهم می‌کند. این اصل اقتصادی در ایران نیز اهمیت توسعه صادرات غیرنفتی و لزوم دسترسی به بازار‌های خارجی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

با توجه به موقعیت جغرافیایی کشورمان، بازار مصرف نسبتاً قابل توجهی در کشور‌های همسایه ایران وجود دارد که توسعه صادرات به آن‌ها مستلزم شناسایی نیاز‌های وارداتی این کشور‌ها است. قزاقستان یکی از این کشورهاست.

بیشترین اقلام وارداتی قراقستان از جهان درسال ۲۰۱۹ طبق اعلام مرکز تجارت بین الملل به واردات صنعتی از جمله ماشین آلات و وسایل مکانیکی، وسایل الکترونیکی، مصنوعات چدن و فولاد، سوخت و روغن¬های معدنی و مواد قیری، محصولات پلاستیکی، تجهیزات پزشکی و محصولات داروئی اختصاص یافته است. اقلامی که ایران نیز می‌توانست سهم بیشتری را در صادرات به قزاقستان بخود اختصاص دهد.

متاسفانه گمرک ایران هنوز آمار کامل و قطعی میزان تجارت مربوط به سال ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ را ارائه نکرده است. اما بر اساس آمار‌های مرکز تجارت بین‌الملل (ITC) مجموع مبادلات ایران و قزاقستان در سال ۲۰۱۹/ ۱۳۹۸ / حدود ۳۸۰ میلیون دلار است که از این میزان ارزش کل صادرات ایران به قزاقستان حدود ۸۰ میلیون دلار و ارزش کل وارداتش از قزاقستان ۳۰۰ میلیون دلار بوده است.

واردات گوشت و احشام خوراکی، دام زنده، غلات، نباتات گیاهی و دانه‌های روغنی جزو اقلام اصلی واردات ایران از قزاقستان است. در مقابل، صادرات مصالح ساختمانی از جمله سیمان، گچ، آهک، شیشه و مصنوعات شیشه ای، محصولات سرامیکی، پلاستیکی، مواد شیمایی و شوینده از مهمترین اقلام صادراتی ایران به قزاقستان است.

حضور کم‌رنگ کالا‌های ایرانی در بین هزاران کالا و برند خارجی که از دروازه‌های آزاد قزاقستان به داخل این کشور سرازیر می‌شوند، موجب شده است که مردم قزاقستان، شناخت زیادی نسبت به کالا‌های ایرانی نداشته باشند.

مجموعه‌ای از مشکلات از قبیل نداشتن تجربه کافی در بسته بندی و برچسب گذاری کالا، عمل نکردن بر اساس روش‌های علمی و نوین، نوسانات نرخ ارز و همچنین بی‌ثباتی قوانین اقتصاد داخلی ایران از یکسو و اعمال گاه به گاه ممنوعیت‌های وارداتی ودشواری فرایند دریافت مجوز کیفیت کالا (استاندارد) برای واردات به قزاقستان از سوی دیگر از علل حضور کمرنگ تجار و کالا‌های ایرانی دربازار قزاقستان است.

با این حال نگرش مردم قزاقستان به ایرانیان و کالا‌های ایرانی با استناد به اظهارات برخی صادرکنندگان مثبت است و مصرف‌کنندگان در بسیاری موارد، کالای ایرانی را به نمونه‌های مشابه خارجی که با کیفیت پایین‌تری روانه بازار شده است، ترجیح می‌دهند.

باید یادآوری کنیم بخشی از مردم قزاقستان بویژه درجنوب این کشور با زبان فارسی و دیگر زبان‌های ایرانی ازجمله آذری و کردی آشنا هستند و ارتباط خوبی با ایرانیان و بازرگانان ایرانی برقرار می‌کنند.

فرصت‌های سرمایه گذاری مشترک
قزاقستان نزدیک به دو برابر ایران وسعت دارد، اما فقط ۱۸ میلیون یعنی حدود یک چهارم ایران جمعیت دارد.
این میزان وسعت خاک همراه با ۷۰۰ میلیمتر میانگین نزولات جوی سالانه در قزاقستان زمینه سرمایه‌گذاری را به‌ویژه در بخش کشاورزی به‌طور قابل قبولی فراهم کرده است.

در این شرایط و با توجه به کمبود آب در ایران و همچنین اختصاص سهم قابل توجهی از سهم مبادلات تجاری ایران وقراقستان به واردات غلات و دانه‌های روغنی از قزاقستان، راهبرد کشت فراسرزمینی غلات و دانه‌هایی مثل گندم، جو، دانه کتان و آفتابگردان و … اقدامی پرسود و تامین کننده منافع دوجانبه برای تهران ـ آستانه خواهد بود.

در بخش دامداری نیز هزینه نگهداری دام در قزاقستان نسبت به ایران به مراتب پایین‌تر است و سرمایه‌گذاری در این بخش می‌تواند ارزش افزوده زیادی برای سرمایه‌گذار ایجاد کند.

تولید محصولات گلخانه‌ای هم از پتانسیل قابل توجهی برخوردار است. چون ایران در تولید محصولات گلخانه‌ای از دانش و پتانسیل کافی برخوردار است، راه‌اندازی گلخانه‌ها از دیگر زمینه‌های مناسب سرمایه‌گذاری در قزاقستان محسوب می‌شود.

قزاقستان از لحاظ منابع معدنی نیز بسیار غنی و صاحب منابع بزرگ اورانیوم، کروم، روی، سرب، منگنز و مس است. در مورد زغال سنگ، آهن و طلا نیز در بین ۱۰ کشور اول دنیا قرار می‌گیرد. همچنین بالاترین ذخایر نفت و گاز کشف شده در دریای خزر را هم در اختیار دارد.

وجود این منابع و ذخایر فراوان در کنار کمبود نیروی کار متخصص و ماهر، فرصت دیگری برای سرمایه گذاران خارجی در قزاقستان است. به نظر می‌رسد ایران در این زمینه نیز با توجه به برخورداری از منابع عظیم معدنی و نفتی و همچنین سابقه طولانی در پرورش نیروی کارآزموده و متبحر در حوزه بهره برداری از این منابع ومعادن نباید فرصت رایزنی‌های بهنگام با مقامات قزاقستان را از دست بدهد.

چراکه ایران نه تنها یکی از غنی‌ترین کشور‌های تولیدکننده نفت و گاز در خاورمیانه است بلکه با داشتن زیرساختها، پالایشگاه‌ها و خطوط انتقال انرژی برای ایفای نقشی فعالتر در منطقه، از امتیاز مناسبی برخوردار است.

علاوه بر همه این‌ها، موقعیت ویژه جغرافیایی ایران و قزاقستان نیز امکان همکاری‌های دو و یا چند جانبه در زمینه حمل و نقل و ترانزیت کالا را برای دو طرف فراهم کرده است. قزاقستان همیشه به دنبال دسترسی به آب‌های آزاد و بازار‌های جهانی بوده و ایران با توجه به موقعیت ویژه جغرافیایی اش در منطقه، ارزان‌ترین و امن‌ترین مسیر دسترسی به خلیج فارس و آب‌های آزاد است. قزاقستان هم بعنوان دروازه اوراسیا و راه اتصال زمینی آسیا به اروپا مسیری اقتصادی برای انتقال کالا از ایران به بازار‌های جهانیست.

گام‌هایی رو به جلو
قزاقستان از اعضای مهم سازمان همکاری شانگ‌های و اتحادیه اقتصادی اوراسیاست و بیشترین تولید ناخالص داخلی و درآمد سرانه را در میان کشور‌های تازه استقلال یافته شوروی سابق و همسایه‌های نوپای ایران دارد.

جمهوری اسلامی ایران در مدت ۳۰ سال از زمان تشکیل جمهوری قزاقستان تاکنون همواره روابط حسنه‌ای با این کشور داشته است و از نظر سیاسی مانعی برای گسترش روابط تجاری تهران- آستانه وجود نداشته و ندارد.

در این شرایط با توجه به پویایی و تغییرات دائمی بازار‌ها، حضور رایزن‌های اقتصادی در دو کشور می‌تواند هم هزینه‌های کسب اطلاعات را کاهش دهد و هم فعالان اقتصادی را به درک صحیح‌تر از فرصت‌های تجاری موجود میان ایران و قزاقستان رهنمون سازد.

اینکه مقامات ایرانی از رشد ۳۳ درصدی صادرات ایران به قزاقستان در سال ۹۹ خیر میدهند و مبادلات تجاری دو کشور حتی در دوران کرونا و بسته شدن بیشتر مرز‌ها بدون وقفه ادامه داشته است، اینکه مقامات قزاقستان برای پیوستن به طرح ترانزیتی بندر چابهار و مشارکت درکارگروه ایران – هند – ازبکستان اعلام آمادگی می‌کنند و همچنین به راه اندازی خط کشتیرانی بندر امیر آباد مازندران به بندر کوریک قزاقستان درپاییز سال گذشته همت گماشتند از جمله اخباری هستند که نویدبخش همکاری‌های موثر اقتصادی ایران و قزاقستان در مبادلات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است.