امروزه، صنعت گردشگری نقش برجسته‌ای در بهبود رشد اقتصادی و همچنین یکپارچگی فرهنگی کشورها بازی می‌کند. ابتکار کمربند و راه، افزون بر شبکه ترابری بر جنبه‌های فرهنگی و سیاسی نیز نگاه ویژه‌ای دارد. بازرگانان، مسافران و ماجراجویانی که در راه باستانی ابریشم سفر می‌کردند، فرهنگ، آداب و رسوم و عادات را نیز از مکانی به مکان دیگر می‌بردند. در واقع، از دست‌آوردهای گردشگری تجاری می‌توان به توسعه فرهنگی در کشورها اشاره نمود. گردشگری با ایجاد تعاملات و پیوندهای اجتماعی و فرهنگی باعث ایجاد شناخت، آگاهی، درک و احترام متقابل، انعطاف و سازش در برخورد با تفاوت‌ها می‌گردد که در نتیجه، فضای مسالمت‌آمیزتری را برای پذیرش تفاوت‌ها و ناهمسانی‌ها ایجاد می‌کند و در نهایت، به کاهش تحرکات تندروانه و افراط‌گرایی می‌انجامد.

کشورهای راه ابریشم با برخورداری از گنجینه‌ای غنی از میراث فرهنگی، از فرصتها و مزایای صنعت گردشگری برای بهره‌برداری برخوردار هستند و مکان‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری در امتداد راه ابریشم ایجاد شده است. کارشناسان یونسکو طی سال‌ها مطالعه و کاوش در مسیرها و دالان‌های راه ابریشم، به کشف اماکن باستانی پرداخته‌اند و در نتیجه آن، شهرهای باستانی، کاروانسراها، دژها و برج‌های دیده بانی، اماکن مذهبی و کهن کشف شده‌اند. این اموال و اماکن فرهنگی و تاریخی فرصت‌های غیر قابل تصوری را برای گردشگری کشورهای واقع در مسیر راه ابریشم به ارمغان آورده است.

افزودنی است، سه کشور ایران، چین و قزاقستان از توانایی‌های گسترده در اجرای برنامه‌های اقتصادی-فرهنگی همچون توسعه مشترک صنعت گردشگری برخوردار هستند. بر این پایه، ضروری است تا ایران، قزاقستان و چین دور هم جمع شده و بر راه‌گذرهای میراث فرهنگی برای جذب و جابجایی گردشگران و بازدید‌کنندگان منطقه‌ای و بین‌المللی تمرکز کنند.

در همین راستا، کشور چین با ارائه طرحی نو در سال ۲۰۱۵ با عنوان «ساخت بازار گردشگری یکپارچه در امتداد راه ابریشم» در چارچوب ابتکار کمربند و راه، به این موضوع به صورت جدی توجه نموده است. «ابتکار شیان» نتیجه هفتمین نشست بین‌المللی برنامه راه ابریشم در شهر تاریخی شیان چین است که توسط سازمان جهانی گردشگری[۱] و اداره ملی گردشگری چین[۲][۳] در ژوئن ۲۰۱۵ برگزار شد. در این نشست، وزرای گردشگری کشورهای راه ابریشم از جمله ایران، قزاقستان و همچنین موسسات و سازمان‌های پیشرو جهانی مانند یونسکو[۴] حضور داشتند. در این نشست دستیابی به سه هدف اصلی برنامه‌ریزی شد:

1. گسترش مقیاس تبادل گردشگران و بالا بردن سطح آسان‌سازی سفر
2. انجام بازاریابی مشترک و اجرای برنامه «بازدید از راه ابریشم»
3. تعمیق همکاری‌های منطقه‌ای و ارتقای کیفیت تبادل گردشگری

کشور ایران نیز به عنوان یکی از شرکت‌ کنندگان در این نشست بر اهمیت یکپارچگی و همکاری فرهنگی با کمک ابتکار کمربند و راه، فارغ از رنگ و نژاد تاکید کرد. آسان‌سازی فرآیند صدور روادید، اجرای مسابقات ورزشی، تورهای ویژه راه ابریشم، جشنواره‌های غذا، نمایشگاه صنایع دستی از جمله کوشش های ایران برای یکپارچگی بهتر فرهنگی و گردشگری از طریق راه ابریشم عنوان شد.

به دلیل تحریم های بین‌المللی و تنش سیاسی میان ایران و غرب به‌ویژه ایالات متحده آمریکا، بازار جذابی در ایران برای کشورهایی چون چین به منظور افزایش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی ایجاد شده است. ایران نقش مهمی در راه ابریشم باستان ایفا کرده است، و همچنان می تواند از طریق ابتکار کمربند و راه به عنوان یک عنصر اساسی در منطقه و در عرصه بین‌المللی، ایفای نقش نماید. مهم‌تر از آن، صنعت گردشگری می‌تواند با تزریق مستقیم پول به اقتصاد ایران از طریق گردشگران، مشکلات و کمبودهای ارزی را جبران کند. رئیس جمهور چین در ژانویه ۲۰۱۶  به ایران آمد و در این سفر، ایران به ابتکار کمربند و راه پیوست. نتیجه آن انتشار یک بیانیه مشترک با عنوان «مشارکت راهبردی جامع جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین[۶]» برای توسعه روابط در شاخه‌های گوناگون فرهنگی، سیاسی و دفاعی بود. همکاری در بخش‌های ترابری، انرژی، بازارگانی، فضا، گردشگری و رسانه، پایه‌ دستیابی به اهداف اصلی تعریف شده است. بخش سوم بیانیه مشترک «مشارکت راهبردی جامع جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین» درباره‌ زمینه همکاری‌های انسانی و فرهنگی دو کشور با تمرکز بر صنعت گردشگری صحبت می‌کند. همچنین، در بهمن ماه ۱۴۰۱، تفاهمنامه گردشگری در قالب توافق همکاری ۲۵ساله تهران – پکن، میان دو کشور امضا شد. پس از آن چین، ایران را به مقاصد جدید گردشگری خود افزود. بنابراین، فعالان گردشگری امیدوار هستند تا با باز شدن راه‌گذر گردشگری چین به ایران، سهم بیشتری از ۱۲۰میلیون گردشگری داشته باشند که چین سالانه به جهان می فرستد. سهم ایران از این میزان بسیار اندک است؛ این در حالی است که پتانسیل زیادی در این کشور برای جذب گردشگر از چین وجود دارد.

قزاقستان به عنوان کشور همسایه و شریک مهم تجاری چین، یکی از شریان های حیاتی ابتکار کمربند و راه به شمار می‌آید. قزاقستان به عنوان عضوی از ابتکار کمربند و راه، از شرایط و پیش‌زمینه‌های کافی برای بهرمندی از مزایای آن برخوردار است: نخست، قزاقستان از ثروتمندترین کشورهای آسیای مرکزی است و برای توسعه زیرساخت‌های خود، همچنین برپایی زیرساخت‌های جدید و تأمین امکانات اولیه می‌تواند از درآمدهای نفتی خود استفاده کند. دوم، قزاقستان در مقایسه با دیگر کشورهای آسیای مرکزی از موقعیت برتری برخوردار است؛ زیرا بسیاری از زیرساخت‌های اصلی و مورد نیاز در راه‌گذر سوم، در این کشور از پیش ساخته شده و آماده بهره‌برداری در این برنامه هستند. سوم، قزاقستان با داشتن روابط دوستانه با دیگر کشورها همچون روسیه، چین، ایران و آمریکا، پایدارترین و توسعه‌یافته‌ترین اقتصاد را در آسیای مرکزی دارد.

مسیرهای توسعه صنعت گردشگری ایران، قزاقستان و چین در امتداد راه ابریشم

مسیر بالقوه‌ای که می‌توان از آن برای همکاری‌های سه جانبه گردشگری میان ایران، چین و قزاقستان استفاده کرد، راه‌گذرسوم است که این سه کشور را از راه ترابری ریلی به یکدیگر پیوند می دهد. مزیت اصلی این سه کشور، راه‌آهن‌هایی است که از پیش در آن‌ها ساخته شده و آماده بهره‌برداری در صنعت گردشگری و توسعه امور فرهنگی است.

در این راستا مطلوب است تا گردشگران بتوانند بر پایه علاقه و نیاز، امکان دسترسی و انتخاب روش‌های گوناگون سفر را داشته باشند. برای این مهم لازم است تا مسیرهای ترابری با امکانات رفاهی بالا از چین به سوی قزاقستان و ایران و در مسیر میراث تاریخی، فرهنگی و طبیعی و در چارچوب ابتکار کمربند و راه ایجاد شود: نخست، می‌توان از راه کشتی‌های کروز مجهز به برنامه‌های تفریحی، مدیتیشن و خانوادگی، گردشگران را برای گذراندن اوقات فراغت خود در این کشورها جذب کرد. همچنین می‌توان با استفاده از مسیر راه آهن و یا بزرگراه از طریق ترکمنستان به ایران سفر کرد. در اینجا، مساله مسیرهای گسترش روابط گردشگری در سه کشور از دو مسیر زمینی (راه‌آهن و بزرگراه) و دریایی بررسی خواهد شد.

مسیر زمینی (راه‌آهن و بزرگراه)

سومین راه‌گذر اقتصادی ابتکار کمربند و راه، غرب چین را از راه آسیای مرکزی و غربی به ترکیه متصل می‌کند. راه آهن چین-قزاقستان-ترکمنستان-ایران از چین شروع شده و سپس به شهر اوزن واقع در غرب قزاقستان می‌رسد. در اینجا راه آهن به چند شاخه تقسیم می شود: یک مسیر از آن، به سوی بندر آکتائو می‌رود؛ دومین مسیر با گذر از ترکمنستان به ایران می‌رسد. تجهیز وسایل ترابری درون-مرزی در سه کشور برای جابجایی گردشگران به ویژه در مواقعی که قصد بازدید از شهرهای توریستی که در فاصله ای دورتر از راه ابریشم هستند را دارند، دارای اهمیت است.

شکل ۵: راه‌گذر اقتصادی چین-آسیای مرکزی-آسیای غربی

منبع: MERICS, Mercator Institute for China Studies

در واقع خطوط گوناگون مسافرتی (قطار، هواپیما، کروز، بزرگراه) متناسب با توانمندی های سه کشور به عنوان یک مزیت رقابتی در صنعت گردشگری به شمار می رود. بنابراین، نیاز است تا ایران، قزاقستان و چین به معرفی و بازاریابی همه شهرها و مکان‌های گردشگری پرداخته و همچنین با فراهم آوردن امکانات، خدمات و زیرساخت‌های مناسب، اجرای این طرح را تسهیل نمایند. البته گفتنی است که مسیرهای بحث شده با هدف ترابری کالا طرح‌ریزی شده‌اند، اما به آسانی امکان افزودن زیرساخت‌ها و امکانات زیربنایی بخش گردشگری نیز وجود دارد.

• مسیر دریایی

بندر آکتائو از بنادر اصلی قزاقستان است که در سال ۱۹۶۳ راه اندازی شده است. این بندر در سواحل شرقی دریای خزر در قزاقستان جای دارد و اینک از مناطق لجستیکی مهم و استراتژیک ترابری دریایی میان ایران و قزاقستان می‌باشد. بندر آکتائو از توانمندی بسیار بالایی برای توسعه صنعت گردشگری، و ترابری گردشگری برخوردار است. آکتائو در مسیر راه ابریشم جدید جای گرفته و این امکان را دارد تا سه کشور ایران، قراقستان و چین را از مسیرهای زمینی و دریایی از طریق دریای خزر برای گردشگری به یکدیگر پیوند دهد. همچنین، از آنجایی که قزاقستان  از شرکای اصلی ابتکار کمربند و راه با چین است، برای تکمیل و نوسازی بندر آکتائو و خطوط ریلی آن، بودجه قابل توجهی را به واسطه این طرح از پکن دریافت کرده است.

به سخنی دیگر، می‌توان از راه همکاری‌های منطقه‌ای، طرح‌های عظیم و چندجانبه گردشگری را با محوریت دریای خزر طراحی و اجرا کرد. دریای خزر،-بزرگترین دریاچه جهان، از جنوب با ایران و از شرق با قزاقستان همسایه است. این دریاچه از توانمندی بسیار و منحصربه فردی برای برنامه‌ریزی و اجرای سفرهای دریایی و گردشگری با کشتی کروز برخوردار است. استان های گیلان و مازندران در ایران، به دلیل بارش باران بهاری و پاییزی و گرمای معتدل، دارای آب و هوای مدیترانه ای است. بنابراین این منطقه از موقعیت آب و هوایی و جغرافیایی ایده‌آل‌تری برای اجرای برنامه‌های مربوط به سفرهای دریایی برخوردار است. از آنجایی که،

گردشگری با کشتی کروز یک شاخه جدید در صنعت گردشگری محسوب می‌شود که از اهمیت روزافزونی برخوردار است و می‌تواند نقش بسزایی در رشد اقتصادی کشورها داشته باشد. بنابراین، این یک نقطه قوت و فرصت استثنایی برای ایران، قزاقستان و چین است تا با  کمک یکدیگر و در چارچوب ابتکار کمربند و راه از امکانات و قابلیت‌های موجود در هر کشور بیشترین استفاده را نمایند.

به قلم: مریم شایگان، کارشناسی ارشد مطالعات منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، موسسه آموزش عالی بیمه اکو، دانشگاه علامه طباطبایی